فهرست این مقاله (با کلیک روی هر عنوان به آن قسمت منتقل می شوید)
ساز نی یکی از قدیمی ترین سازهای ساخته دست بشر است که از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برآمده از همین گیاه است. این ساز در تمامی دنیا به شکل ها و اندازه های مختلف کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران انواع بسیار زیادی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی مانند نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند.
ساز نی، سازی است متشکل از یک لوله استوانه ای از جنس نی که سرتاسر طول آن از هفت بند و شش گره تشکیل شده است. ساز نی به قطرهای متفاوت از ۱/۵ تا ۳ سانتیمتر و طولهای گوناگون حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر ساخته شده، در تمام آن ها، روی لوله ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا پنجم از دست دیگر پوشیده می‌شوند. لبه لوله در قسمت دهانی آن قدر تیز است که من تواند لای دندان پیش قرار گیرد و در یک یا دو انتهای نی روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نی را پوشانده است.
ساز نی از انواع سازهای بی زبانه است. نی را با جا گرفتن بین دو دندان پیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می‌نوازند. هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالایی به داخل فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز خارج می شود. بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت، زیر و بم می شود.
این ساز را نمی توان کوک کرد. یعنی کوک آن را چنان که در سازهای زهی با پیچاندن گوشی ها میسر است نمی توان تغییر داد. به این نسبت نمی توان آنرا با ساز دیگر منطبق کرد.
برعکس سازهای دیگر، نی کوک ندارد و برای کوک‌های مختلف سازهای متفاوت ساخته می‌شود. به‌طوری‌که Do بلندترین و Do با هفت فاصله کوتاهترین نی هستند. کوک نی به این معناست که اگر در حالت بم اگر سوراخ پشت نی را بگیریم و بدمیم، صدای حاصله بر اساس دیاپازون هر نتی که بود آن نت کوک نی است. مثلاً اگر صدای حاصله نت سل باشد می‌گوییم این نی «سل کوک» است.
وسعت صدای نی به دو اکتاو و نیم می‌رسد. نی پنج ناحیه صوتی دارد که هر یک از آن‌ها با نحوه دمیدن هوا در نی قابل انتخاب است. این مناطق صوتی عبارتند از:
نت‌های دو (دست بسته)، ر (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، می (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، فا (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، فا# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، سل (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵) لا (دست باز). نت سی در این اکتاو وجود ندارد ولی نوازنده‌ها قادر به اجرای سی بمل که نیم پرده از سی پایین تر می باشد، با لب هستند که خود نیازمند تسلط کافی نوازنده می باشد.
دقیقاً همانند بم اما یک اکتاو بالاتر. دو نت آخر (سل و لا) با غیث مشترک است.
نت‌های سل (دست بسته)، لا (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، سی (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، دو (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، دو# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، ر (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، می (دست باز).
دقیقاً همانند بم و اوج اما یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم. سه نت اول (دو، ر و می) با غیث مشترک است. امکان اجرای نت آخر (لا = دست باز) معمولاً وجود ندارد و حتی نت سل نیز در نی‌های کوچک نامفهوم شنیده می‌شود. اما نوازندگان خبره حتی نت فا را هم با احتیاط از مسیر پس غیث اجرا می کنند.
از قدیم نی را طبق الگوهای مختلفی می ساخته اند؛ یعنی از لحاظ طول، تعداد سوراخ و تعداد بندها، انواع گوناگونی، نی وجود دارد. به عبارت دیگر نی گاهی بلند یا کوتاه ساخته می شود و نیز برخی از انواع نی دارای ۶ یا ۷ سوراخ و گاهی داری ۹ سوراخ میباشد. از میان انواع نی، نی هفت بند، امروزه پرکاربردترین ساز بادی در ایران می باشد. نی هفت بند دارای ۶ گره، ۶ سوراخ و ۷ بند می باشد که ۵ سوراخ آن در جلوی ساز و یکی نیز در پشت ساز قرار دارد. توضیح آن که سوراخ ششم به این علت در پشت نی قرار دارد که بتوان با انگشت شست آن را به راحتی مهار کرد. از لحاظ اندازه هم این ساز به صورتهای مختلفی، طبق الگوهایی که به مرور زمان به وسیله نوازندگان کشف شده، ساخته می شود.
نوازندگی به شیوه لبی تعداد این الگوها ۱۳ عدد می باشد که از الگوی DO کوک یعنی بلندترین نی شروع و به صورت فواصل کروماتیک تا اکتاو بعد یعنی نی DO کوک کوچک که کوتاه ترین نی است، ساخته می شود. البته این بدان معنا نیست که نی هایی بلندتر یا کوتاهتر از فواصل فوق نتوان ساخت.
تنوع طولی نی به دلیل عدم امکان کوک کردن است؛ به همین جهت نی را در اندازه های مختلفی می سازند که این خلاء برطرف شود. در واقع کوتاهی و بلندی نی مانند شل و سفت کردن سیم سازهای زهی و مضرابی است، یعنی هر چقدر نی بلندتر باشد، صدای بم تری تولید و هر چه کوتاهتر شود صدای زیرتری تولید می کند.
تولید صدا از نی به دو نوع متفاوت است. حالت اول به اصطلاح فرم ” لبی” نام دارد که نوازنده در این روش نی را به صورت مایل روی لب های خود قرار داده و با ایجاد یک باریکه هوایی بوسیله روزنه بین دو لب و برخورد این باریکه به تیغه سر نی، صدا تولید می کند. پهنای تیغه سر نی در این حالت هر چقدر دارای ضخامت کمتری باشد، صدای تولید شده از نی، شفافتر خواهد بود.
این شیوه نوازندگی بیشتر در ایلات و عشایر و بین چوپانان و به اصطلاح محلی ها رواج دارد. معمولا صدایی که بدین صورت توسط این قشر نوازندگان از نی تولید می شود، صدایی است نسبتا بلندتر از حالت طبیعی و همراه با ناخالصی. در موسیقی ردیف دستگاهی و کلاسیک ما نیز در ارکسترهای ایرانی این روش صدادهی، چندان معمول نبوده و نمی باشد.
نوازندگی به شیوه دندانی حالت دوم به اصطلاح فرم “دندانی” نام دارد که همان تیغه سر نی در این روش به جای قرار گرفتن بر روی لب، بین دو دندان پیشین نوازنده قرار میگیرد. باریکه هوایی را در این حالت به جای روزنه بین دولب، فاصله بین سقف دهان و زبان تولید می کند. این روش نسبت به روش اول از قدمت کمتری برخوردار است و احتمالا در اصفهان، نی نوازی به صورت دندانی ابداع و ترویج شده. زیرا تا آنجا که تاریخ نشان می دهد، اولین نوازنده های نی به سبک دندانی در اصفهان بوده اند مثل سلیمان اصفهانی، ابراهیم آقاباشی، نایب اسدالله اصفهانی، و استاد حسن کسائی که این نوع نوازندگی را به اوج تکامل خود (تا به امروز) رسانده اند.
نوازندگی با هر یک از این دو شیوه نسبت به یکدیگر معایب و محاسن خاص خود را دارد. هر چند شیوه دندانی روش متداول در بین نوازندگان حرفه ای نی است، ولی این موضوع را نباید دلیل بر نفی محاسن شیوه لبی در نوازندگی دانست.
کتاب ها و اثرات متعددی برای یادگیری فنون و رموز نی نوازی موجود می باشند از جمله :
. آموزش نی – جلد اول نوشته عبدالنقی افشارنیا
. آموزش نی – جلد دوم (ردیف مقدماتی) نوشته عبدلنقی افشارنیا
. ردیف های استاد ابوالحسن صبا تدوین عبدالنقی افشارنیا
. شیوه نی نوازی نوشته محمد علی کیانی نژاد
. ردیف آوازی عبداله دوامی ویژه نی نوازان تدوین محمد علی کیانی نژاد
. فریاد کویر اثر حسن کیانی نژاد
. هفت شهر نی نوشته حامد امجدیان
. اپلیکیشن جامع نی نوازی (نینوایان) ساخته شده توسط حامد امجدیان
شبیه ساز نی، آموزش ساز نی، دروس نی نوازی، قطعات ضربی نی نوازی، حکایات و پندها، گلستان موسیقی، هنرمندان کشور، سخنان اساتید، شعرا، تکنوازان، مدرسان ساز نی، آثار نی نوازان، سازندگان ساز، دیدار با اساتید، خدمات نت نویسی، آشنایی با گوشه ها، اخبار حوزه موسیقی، سوخته نگاران ساز نی، آهنگ پیشواز ایرانسل ساز نی و آوای انتظار همراه اول ساز نی، راهنمای کوک نی، فضای مجازی اساتید ساز نی، کتاب هفت شهر نی، معرفی سازهای ایرانی،صدای ساز نی، آشنایی با نی نوازان درگذشته و امکانات فراوان دیگر.
در کل شیوه نی نوازی به دو گونه نایب اسدالله و حسن کسایی انجام می شود ولی حسن کسایی تحول اصلی را در نی به وجود آورد و اصولا وی را باید مبدع نی هفت بند نام نهاد.
از استادان می‌توان حسن کسایی، محمد موسوی، عبدالنقی افشارنیا، جمشید عندلیبی، بهزاد فروهری، حسین عمومی، حسن ناهید شاهو عندلیبی، حامد امجدیان، حمیدرضا عرب، زمان خیری، منوچهر غیوری، حسین زارع، منصور زندی، حمیدرضا زبردست، اسحاق چگینی، بروز طیبی پور، حسن علی تبار، خداداد رزازی، فردین لاهورپور، هوشمند عبادی، على حافظی، حسن کیانی نژاد، رسول زمردی، جهان آقایی، سید قاسم علوی، آرشام خرسندپور، محمدعلی منجزی، جمال نسیمی، خلیل عالی نژاد، محسن نهانی، مسعود جاهد، محمد مشفق، حیدر رضایی، پاشا هنجنی، حمید وجدانپاک، جاوید ابراهیم پور، احسان عبدی پور، جمشید عندلیبی، حسن منصوری، مجید تاج، عباس شایق، مرتضی صنایعی، فردین زارعی، سیامک جهانگیری، حسین بهرامی، بهروز الوندی پور، سیاووش اسدپور را نام برد.
رفتن به بالای صفحه
